АЎЛАСОВІЧ АЛЯКСЕЙ МІХАЙЛАВІЧ
Дысертацыя на суісканне вучонай ступені кандыдата гістарычных навук
"ПАХАВАЛЬНАЯ АБРАДНАСЦЬ НА ТЭРРЫТОРЫІ МАГІЛЁЎСКАГА ПАДНЯПРОЎЯ І ПАСОЖЖА Ў X-XIII стст.."
07.00.06 - археалогія абаронена 10 мая 2017 г. на пасяджэнні савета па абароне дысертацый Д 01.40.01 пры дзяржаўнай навуковай установе «Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі».
Работа выканана ў дзяржаўнай навуковай установе «Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі».
Навуковы кіраўнік – Марзалюк Ігар Аляксандравіч, доктар гістарычных навук, прафесар, старшыня пастаяннай камісіі па адукацыі, культуры і навуцы Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь шостага склікання.
Афіцыйныя апаненты – Макушнікаў Алег Анатольевіч, доктар гістарычных навук, дацэнт, прафесар кафедры гісторыі славян і спецыяльных гістарычных дысцыплін установы адукацыі "Гомельскі дзяржаўны універсітэт імя Францыска Скарыны»; Іоў Алег Вільгельмавіч, кандыдат гістарычных навук, старшы навуковы супрацоўнік аддзела археалогіі сярэдніх вякоў і Новага часу навуковай установы «Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі»
Апаніруючая арганізацыя - Беларускі дзяржаўны універсітэт.
Палажэнні дысертацыі, якія выносяцца на абарону.
- Традыцыя крэмацыі пад курганным насыпам характэрна для пахавальных комплексаў X ст. Суправаджалы інвентар, перш за ўсё керамічныя комплексы і жаночыя ўпрыгожванні, дазваляюць усталяваць факт пранікнення і засялення рэгіёна Магілёўскага Падняпроўя і Пасожжа славянамі, якія з'яўляліся носьбітамі традыцый культуры тыпу Лукі-Райкавецкай, Роменскай і Боршэўскай культур. Аб пранікненні ў магілёўскую плынь Дняпра і Сожа носьбітаў Баршэўскай культуры сведчыць абрад крэмацыі на баку з наступным змяшчэннем кальцыніраваных костак ў драўляный скрыні. Пры гэтым параўнальны аналіз паказвае найбольшае падабенства крэмацыі ў скрынях вывучаемага рэгіёну з камерамі варонежскай групы Баршэўскай культуры. Большасць ранніх некропаляў Роменскай культуры характарызуюцца змяшчэннем пахавальных урнаў на ўзроўні старажытнага гарызонту, у познім перыядзе (сярэдзіна IX-X ст.) пахаванні змяшчаліся ў верхняй частцы насыпу. Найбольш характэрнай традыцыяй для пахавальнай абраднасці культуры тыпу Лукі-Райкавецкай з'яўляецца змяшчэнне крэмацыі на ўзроўні гарызонту.
- Найбольш раннім відам трупаспалення з'яўляецца крэмацыя ў неглыбокай падкурганныя яме - від 1. трупаспаленні, змешчаныя на ўзроўні гарызонту або ў насыпу з'яўляюцца больш позняй з'явай. Найбольшае распаўсюджванне атрымаў від 3 - змяшчэнне крэмацыі вышэй за ўзровень гарызонту. У канцы X - пачатку XI стагоддзя адбываецца масавае адмаўленьне ад паганскага абраду трупаспалення. Пры гэтым, раннія інгумацыі пад курганным насыпам захоўваюць шэраг рысаў, блізкіх да папярэдняй абраднасці. Вылучаюцца дзве пахавальныя традыцыі, звязаныя з папярэднім абрадам пахавання - пахаванні на падсыпцы і пахаванні на ўзроўні гарызонту. Паганскія рудыменты пахавальнага абраду - выкарыстанне агню ў рытуальных мэтах у XII ст. маюць менш выразны характар. У большасці выпадкаў адбываецца адмова ад распальвання вогнішча на месцы пахавання або пасыпання пахавальнай пляцоўкі халодным попелам.
- Асаблівасцю пахавальнай абраднасці курганных некропаляў рэгіёну Магілёўскага Падняпроўя і Пасожжа з'яўляюцца інгумацыя ў сядзячым становішчы ў церамках ("хаткі памерлых"). Комплекс дадатковых рытуальных элементаў, а таксама суправаджалы інвентар адлюстроўваюць высокі сацыяльны статус памерлых. Збудаванне церамкоў мае генетычную сувязь з драўлянымі скрынямі ў пахаваннях з крэмацыямі. На тэрыторыі вывучаемага рэгіёну інгумацыі ў сядзячым становішчы вядомыя ў шасці магільніках (усяго 9 пахаванняў). Суправаджалы інвентар дазваляе ўсталяваць, што ва ўсіх вядомых нам выпадках, седзячы былі пахаваны жанчыны. Датуючыя матэрыялы раскопак сведчаць, што традыцыя пахавання седзячы характэрная для канца X-XI стагоддзя.
- З'яўленне першых, адзінкавых выпадкаў пахавання ў падкурганныя ямах адносяцца да канца X - пачатку XI стагоддзя. Рэгіянальная розніца ў традыцыі пахавання ў падкурганных ямах адлюстроўвае нераўнамернасць ўкаранення новай хрысціянскай дагматыкі і адрозненне фаз гэтага ўкаранення на сумежных тэрыторыях. Аднак максімальнае распаўсюджванне дадзены від пахавальнай абраднасці на тэрыторыі Магілёўскага Падняпроўя і Пасожжа атрымаў у XI-XII стст. Пазнейшыя, адзінкавыя, курганныя насыпы (сярэдзіны XIII ст.) утрымліваюць у сабе пахавання менавіта ў мацерыковых ямах. Пахавання ў курганах, якія можна датаваць XIII ст., у рэгіёне прадстаўлены мінімальнай колькасцю, практычна адсутнічаюць. Дадзеная акалічнасць дазваляе сцвярджаць, што найважнейшыя элементы хрысціянскай эсхаталогіі, звязаныя з пахавальнай абраднасцю, былі ў цэлым засвоены да гэтага часу сельскім насельніцтвам.
- З'яўленне першых хрысціянскіх могілак з грунтавымі пахаваннямі адносяцца да гарадскіх цэнтраў, у якіх адзначаецца наяўнасць царкоўных прыходаў і ваенізаванага саслоўя, прадстаўнікоў княжацкай адміністрацыі. Вывучэнне грунтовых могільнікаў XII-XIII стст. Мсціслава, Крычава, Магілёва і Старога Шклова паказвае, што гэтыя пахавання маюць найбольшую набліжанасць да традыцыйнага хрысціянскаму пахавальнага канону. Тут цалкам выконваецца традыцыя арыентацыі памерлых галавой на захад, рукі нябожчыкаў складзеныя на жываце, у магілах фіксуюцца рэшткі дрэва і цвікоў ад трунаў. У дадзеных пахаваннях практычна адсутнічае суправаджальны інвентар. Для культурнага пласта гарадоў XII-XIII стст. характэрна з'яўленне крыжоў-энкалпіёноў, абразкоў, прадметаў з кірылічнымі надпісамі, царкоўных рэчаў.